ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ 

ਵਿਜੈ ਗਰਗ 

ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬੜਾ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਛਪੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ 1448 ਈ. ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਜੋਹਾਨਸ ਗੁਟੇਨਬਰਗ ਨੇ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਪ੍ਰੈਸ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਸੀ।ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। । ਉਂਜ ' ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਨ, ਪਰ ਅੱਜ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚਿੱਟੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਫੱਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਸਾਰਗਾਨ, ਬੋਬਲ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਬੇਬਲ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਬੇਬੀਲੋਨੀਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ।ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਜੋਤਿਸ਼, ਵਿਆਕਰਨ, ਦਵਾਈ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਚੀਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਯਾਤਰੀ ਫਾਹਿਯਾਨ ਸੰਨ 399 ਤੋਂ 414 ਈ. ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਭਾਰਤ ਆਇਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਇਕ ਹੋਰ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਨੇ ਸੰਨ 629 ਤੋਂ 645 ਈ. ਵਿਚ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਿਦਿਅਕ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।ਉਸ ਨੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜੇ ਦੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ, ਭੋਜ ਪੱਤਰ, ਚਮੜੇ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਚੌਰਸ ਟੁਕੜਿਆਂ 'ਤੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਚੀਨ ਦੇ ਹਾਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਖੋਜ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕਾਈ ਲੁਨ ਨਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਖੋਜੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਥੋਂ ਇਹਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਗਿਆ।

ਜਦੋਂ ਕਾਗਜ਼ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਗੁਟੇਨਬਰਗ ਨੇ 1448 ਈ. ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਮਸ਼ੀਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਬਾਈਬਲ ਛਾਪੀ । ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇਸ ਬਾਈਬਲ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਛਪੀ ਕਿਤਾਬ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।ਪਰ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਇਹ ਮਾਣ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਇਕ ਮੱਠ ਵਿਚ ਮਿਲੀ ‘ਹੀਰਕ ਸੂਤਰ’ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਇੱਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਪਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਚੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੋਹਾਨਸ ਗੁਟੇਨਬਰਗ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ, ਬੋਧੀ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਨੇ ਛਪਾਈ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਧੀ ਖੋਜ ਲਈ ਸੀ।ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਛਾਪੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਲੱਕੜ ਦੇ ਵਰਗਾਕਾਰ ਟੁਕੜਿਆਂ 'ਤੇ ਉਲਟੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।ਫਿਰ ਸਿਆਹੀ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਲੱਕੜ ਦੀ ਬਾਕੀ ਸਤਹ ਨੂੰ ਖੋਦ ਕੇ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਠੱਪੇ ਬਣਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਸੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਠੱਪੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀਆਂ 100-50 ਕਾਪੀਆਂ ਛਾਪਣੀਆਂ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਕਰੀਬ ਬਾਰਾਂ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸੀ। ਹੀਰਕ ਸੂਤਰ ਨੂੰ 868 ਈ. ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਠੱਪਾ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਮਹਾਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਗੀਤਾ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਅੱਜ ਇੱਕ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਬਾਈਬਲ,

ਕੁਰਾਨ, ਰਾਮਾਇਣ, ਵੇਦ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਹਨ।ਪਰ ਸਰੂਪ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਹੈ। ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ।ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਥਾਮਸ ਕਾਰਲਾਈਲ ਨੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਹੈ - ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਨੇ ਜ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਸੋਚਿਆ, ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਹੋਇਆ, ਇਹ ਸਭ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਜਾਦੂਈ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ।+ ਭਾਵ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹਨ।ਕਿਤਾਬਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਾਹ ਵਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਉਣ ਦੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਰਾਹ ਸੁਝਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲੇਖਕਾ ਡੋਰੋਥੀ ਵਹਿਪਲ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ– –ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਾਈਟ- ਹਾਊਸ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਲੋਕਮਾਨਯ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ- ਮੈਂ ਚੰਗੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਨਰਕ ਵਿਚ ਵੀ ਸਵਾਗਤ ਕਰਾਂਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਰਹਿਣਗੀਆਂ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਸਵਰਗ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ।- ਇਸਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੱਚੇ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ - +ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।4 ਅਸਲ ਵਿਚ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਵਿਚ ਪੁਸਤਕਾਂ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ।

ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸਮਾਂ ਬਚਪਨ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਭਰ ਲਈ ਪੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਕਾਦਮੀਸ਼ੀਅਨ ਡੀ.ਐਸ. ਕੋਠਾਰੀ ਤਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਮਰ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਮਰਥਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ- ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਦਾਇਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਤੀ ਵਧੇਰੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜੀਵਿਤ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਤੱਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ| ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ, ਹੈਂ ! ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਕਦਰਦਾਨ ਬਹੁਤ ਘਟ ਗਏ ਹਨ।ਕਿਤਾਬ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਦੋਸਤੀ ਤਾਂ ਹੋਈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਆਂਢ- ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੇਖਾ-ਵੇਖੀ ਅਸੀਂ ਵੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਪੰਨੇ ਪਲਟਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਫਿਰ ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਤਰਦੇ ਗਏ। ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ।ਸਮਾਜ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੁੱਢੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਜਵਾਨ ਤੱਕ, ਏਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕਰਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਚੇ ਵੀ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਧੜਕਦੀਆਂ ਸਨ, ਹੁਣ ਅਲਮਾਰੀ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਮ ਘੱਟ ਰਹੇ ਹਨ।

ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਨ - ਧਰਮ ਦੀਆਂ, ਕਰਮ ਦੀਆਂ, ਗਿਆਨ- ਵਿਗਿਆਨ, ਕਿੱਸਾ-ਕਹਾਣੀ, ਸ਼ੇਅਰੋ-ਸ਼ਾਇਰੀ, ਨਾਵਲ, ਦਰਸ਼ਨ, ਇਤਿਹਾਸ, ਖੰਡ-ਕਾਵਿ ਤੋਂ ਕੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤੱਕ ... ਪਰ ਹੁਣ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕ ਫੋਟੋ ਮੋਬਾਈਲ, ਟੈਬਲੇਟ ਜਾਂ ਲੈਪਟਾਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਸ ਅਨਲਿਮਿਟਿਡ ਡੇਟਾ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੇ! ਮਤਲਬ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਹੁਣ ਡਿਜੀਟਲਾਈਜ਼ਡ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਅੱਨਲਾਈਨ ਦਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਲਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਈ-ਬੁੱਕ ਦਾ ਯੁੱਗ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਕੈਂਡਲ ਐਡੀਸ਼ਨ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਡਿਵਾਈਸ 'ਤੇ ਹੀ ਪੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਕੋਰਸ ਆਨਲਾਈਨ ਉਪਲਬਧ ਹਨ।ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲਣ ਲੱਗੀ ਹੈ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗਤਾ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਅਤੀਤ ਦੀ ਯਾਦ ਮਾਤਰ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ ? ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਇਸ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ, ਪੁਸਤਕ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਵਿਚਕਾਰ ਜੋ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਅਤੇ ਡਿਵਾਈਸ ਜੋ ਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਕੀ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ? ਇਹ ਗੰਭੀਰ ਬਹਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਨਵੇਂ ਮਾਧਿਅਮ ਨੂੰ ਇਕਦਮ ਰੱਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਸਾਹਿਤ, ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਗਿਆਨ-

ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰਾਹ ਨਿਕਲੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਬੀਤੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਮੁੜ ਸਕਦੇ। ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਵਿਚਾਰਨ ਵਾਲਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਨਵਾਂ ਮਾਧਿਅਮ ਗਿਆਨ, ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਭਰਪਾਈ ਕਰ ਸਕੇਗਾ ? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਲੈਕਟ ਰਾਨਿਕ ਮਾਧਿਅਮ ਸਾਡੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਸਭ ਤੋਂ ਸਮੱਸਿਆ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਡੂੰਘੀ ਇਕਮਿਕਤਾ ਸਥਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਈ-ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਸੰਵੇਦਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੱਖੀਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਿਤ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੀ

ਗਈ ਸਮੱਗਰੀ ਸਾਡੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ 'ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਨਹੀਂ। ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਪਾਠ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਜੂਅਲਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਪਾਠਕ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਅਨੁਭਵ ਇਸ ਨੂੰ ਪੁਨਰ- ਸਿਰਜਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਨਰ-ਸਿਰਜਣਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਸੰਸਕਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਵਿਹਾਰ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਹੈ।

ਇਹ ਪੂਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਈ-ਕਿਤਾਬਾਂ ਜਾਂ ਵੀਡੀਓਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਓਨੀ ਆਸਾਨੀ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਇਹ ਰਵਾਇਤੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਇਹ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵਰਗ ਲਗਾਤਾਰ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ| ਜੇਕਰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਰੁਕ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜੜਤਾ ਵਧੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। 'ਸਰਵ ਸਿੱਖਿਆ ਅਭਿਆਨ’ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਅਤੇ ਉੱਚ- ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਐਕਟਿਵ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ' ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਸਿਖਲਾਈ ਹੋਈ ਸੀ।