ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ 20 ਕਾਰਜ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵਿਲੱਖਣ ਸਨ
-ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਸਿਆਲਾ-
ਔਕਲੈਂਡ, 2 ਅਕਤੂਬਰ 2025-:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ (1469 ਤੋਂ 1708 ਈਸਵੀ) ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀਆਂ:
ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ
1. ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ (Langar - Free Community Kitchen): ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਜਾਤ, ਧਰਮ, ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਤਬੇ ਦੇ ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਇੱਕੋ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਭੋਜਨ ਛਕਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਿਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੀ, ਜੋ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਭੇਦਭਾਵ ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ ਸੀ।
2. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ (Women’s Equality and Upliftment): ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ (ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ’ਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਜਲਾਉਣਾ) ਅਤੇ ਪਰਦਾ ਪ੍ਰਥਾ (ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਢੱਕਣਾ) ਵਰਗੀਆਂ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਨ।
3. ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸ਼ਹਾਦਤ (Martyrdom for the Freedom of another Faith): ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਸਮੇਤ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਘਟਨਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਧਰਮ ਦੇ ਆਗੂ ਨੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦਿੱਤਾ।
4. ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ (Anand Karaj - Sikh Marriage Ceremony): ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ, ਬਰਾਬਰੀ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਾਰੋਹ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ।
5. ਮੰਜੀ ਅਤੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Manji and Piri Systems): ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਮੰਜੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਕਦਮ ਸੀ।
ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ
6. ਏਕਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ (Monotheism and the Oneness of God): ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ‘ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ’ (ੴ - ਇੱਕ ਸਰਵਉੱਚ, ਨਿਰੰਕਾਰ) ਦੇ ਸੰਕਲਪ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਹੁ-ਦੇਵਵਾਦੀ ਅਤੇ ਵੰਡ-ਆਧਾਰਿਤ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਸੀ।
7. ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ Compilation of a Universal Scripture): ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਕਈ ਹੋਰ ਭਗਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਤਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਬੀਰ, ਰਵਿਦਾਸ, ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ) ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ (”niversal Scripture) ਦਾ ਇੱਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ।
8. ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦਾ ਮਾਨਕੀਕਰਨ (Standardization of Gurmukhi Script): ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਮਾਨਕੀਕਰਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਅਤੇ ਸਮਝਣਾ ਆਸਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
9. ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸੰਕਲਪ(The Eternal Guru - Guru Granth Sahib): ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਗੁਰੂ (ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਗਾਈਡ) ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ।
10. ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ (Miri-Piri - Temporal and Spiritual Authority): ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਪਹਿਨ ਕੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰ (ਪੀਰੀ) ਅਤੇ ਸੰਸਾਰਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਧਿਕਾਰ (ਮੀਰੀ) ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਜਥੇਬੰਦਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੀਤੀਆਂ
11. ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ (Creation of the Khalsa - Saint-Soldiers): ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 1699 ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ (Saint-Soldier) ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸੰਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਸੀ।
12. ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਦਾ ਸੁਮੇਲ (Householder’s Path to Salvation): ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਤਿਆਗ (ਸੰਨਿਆਸ) ਦੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ’ਕਿਰਤ ਕਰੋ, ਨਾਮ ਜਪੋ, ਵੰਡ ਛਕੋ’ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੁਕਤੀ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਟਕਣ ਜਾਂ ਤਿਆਗ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇੱਕ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
13. ਮਸੰਦ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਖਾਤਮਾ (Abolition of the Masand System): ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਮਸੰਦ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਨੇ ਸਮੂਹਿਕ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ।
14. ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਪੰਜ ਕਕਾਰ (Five K’s): ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਲਈ ਪੰਜ ਵਿਲੱਖਣ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਕੇਸ, ਕੰਘਾ, ਕੜਾ, ਕਛਹਿਰਾ, ਕਿਰਪਾਨ) ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਪਛਾਣ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨਤਾਕਾਰੀ ਸੀ।
ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਭਲਾਈ
15. ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਤੰਬਾਕੂ ਦਾ ਤਿਆਗ (Ban on Intoxicants): ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਨ੍ਹਾ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਖ਼ਤ ਨਿਯਮ ਸੀ।
16. ਕਮਾਈ ਦਾ ਦਸਵੰਧ (Concept of Dasvandh): ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਦਸਵੰਧ (ਕਮਾਈ ਦਾ ਦਸਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਸਾਂਝੇ ਭਲੇ ਲਈ ਦਾਨ ਕਰਨਾ) ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਮੂਹਿਕ ਭਲਾਈ ਲਈ ਸਵੈ-ਇੱਛਤ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦਕ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ।
17. ਆਧੁਨਿਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ (Founding of Modern Cities): ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ, ਗੋਇੰਦਵਾਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਸਗੋਂ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮਿਲਾਪ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕੇਂਦਰ ਬਣੇ।
ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤੀ
18. ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕੀ ਹੱਕ (Land Reforms): ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ, ਮੁਗਲ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕੀ ਹੱਕ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
19. ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਵਾਲੇ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨ (Open-Access Places of Worship): ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ (ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ/ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ) ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਵਾਇਆ ਕਿ ਇਸਦੇ ਚਾਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਸਨ, ਜੋ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਹਰ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਹਰ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਸੀ।
20. ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮਾ (Zafarnama - Letter of Victory): ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ’ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮਾ’ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਮ, ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੱਚਾਈ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਇੱਕ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸ਼ਾਸਕ ਨੂੰ ਨੈਤਿਕ ਫਰਜ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਕੂਟਨੀਤਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ।