ਫੋਟੋ ਕੈਮਰੇ ਦੀ ਕਾਢ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ
ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਆਖਰੀ ਮਹਾਰਾਜਾ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਕੈਮਰੇ ਨਾਲ ਖਿੱਚੀ ਗਈ
-ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਜੌਹਨ ਮੈਕਕੋਸ਼ ਜਿਸ ਨੇ ਕੈਮਰੇ ’ਚ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਦੌਰ
ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਸਿਆਲਾ-
ਔਕਲੈਂਡ, 27 ਦਸੰਬਰ 2025: -ਅੱਜ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕੈਮਰਾ ਸਿਰਫ਼ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਡੱਬਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਸਮਾਰਟਫ਼ੋਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਕੈਮਰਾ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ।
ਫੋਟੋ ਕੈਮਰੇ ਦੀ ਕਾਢ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ
ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ’ਕੈਮਰਾ ਅਬਸਕਿਊਰਾ’ (Camera Obscura) ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਥਾਈ ਤਸਵੀਰ 1826 ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨਿਕੋਫੋਰ ਨੀਪਸ(Nicéphore Niépce) ਨੇ ਖਿੱਚੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1839 ਵਿੱਚ ਲੂਈਸ ਡੇਗੁਏਰੇ ਨੇ ‘ਡੇਗੁਏਰੋਟਾਈਪ’ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਮਦ: ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ 1840 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਭਾਵ ਕਾਢ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਸਟੂਡੀਓ 1844 ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤਾ (ਕੋਲਕਾਤਾ) ਵਿਖੇ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ। ਲਾਲਾ ਦੀਨ ਦਿਆਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਭਾਰਤੀ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੈਮਰੇ ਦੀ ਆਮਦ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ (Maharaja Duleep Singh): ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਆਖਰੀ ਮਹਾਰਾਜਾ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਕੈਮਰੇ ਨਾਲ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਸੀ। 1848 ਈ. ਵਿੱਚ ਜੌਹਨ ਮੈਕਕੋਸ਼ (John McCosh) ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ 10 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਨ।
ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ: ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਵੀ ਤਸਵੀਰ ਉਸੇ ਸਮੇਂ (1848-49) ਦੌਰਾਨ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਸੀ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਇਲਯਮ ਤਿਰੂਨਲ (Maharaja of Travancore): ਕੇਰਲ ਦੇ ਇਸ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ 1865 ਈ. ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਫੋਟੋ ਖਿਚਵਾਈ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਇੱਕ ਫੋਟੋ ਲਈ 2000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਸਨ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਬੀਰ ਚੰਦਰ ਮਾਨਿਕਿਆ (Tripura): ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ 1880 ਈ. ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ’ਸੈਲਫੀ’ (ਰਿਮੋਟ ਕੰਟਰੋਲ ਰਾਹੀਂ) ਖਿੱਚੀ ਸੀ।
ਜੌਹਨ ਮੈਕਕੋਸ਼-ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਜੰਗੀ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ, ਜਿਸ ਨੇ ਕੈਮਰੇ ’ਚ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਦੌਰ
ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਹਰ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਬਾਈਲ ਕੈਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਿਆ ਜਦੋਂ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਅਜੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੇ ਇੱਕ ਆਰਮੀ ਸਰਜਨ ਜੌਹਨ ਮੈਕਕੋਸ਼ (1805-1885) ਨੂੰ ਅੱਜ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਮਵਰ ‘ਵਾਰ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ’ (War Photographer) ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਣਮੁੱਲੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼
ਮੈਕਕੋਸ਼ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਦੇਣ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਸਿੱਖ-ਅੰਗਰੇਜ਼ ਜੰਗ (1848-1849) ਦੌਰਾਨ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਬੰਗਾਲ ਆਰਮੀ ਵਿੱਚ ਸਰਜਨ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੈਮਰੇ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਜੋ ਅੱਜ ਸਿੱਖ ਵਿਰਸੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਸਰਮਾਇਆ ਹਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਸਵੀਰ: ਮੈਕਕੋਸ਼ ਨੇ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਉਪਲਬਧ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚੀ ਸੀ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧ (1849 ਵਿੱਚ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਪਹਿਲੀ ਫੋਟੋ) ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਬਾਬਾ ਬਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਕੈਮਰੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕੀਤੀਆਂ।
ਗੁਆਚੀ ਹੋਈ ਤਸਵੀਰ: ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਵਾਲਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਕਕੋਸ਼ ਨੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚੀ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਹੁਣ ਗੁਆਚ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ
ਮੈਕਕੋਸ਼ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕਿਸੇ ਫਿਲਮੀ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। 1833 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਇੱਕ ਸੁਨਸਾਨ ਟਾਪੂ ’ਤੇ ਹਾਦਸਾਗ੍ਰਸਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। 97 ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਥੋੜ੍ਹੇ ਬਚੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਕਕੋਸ਼ ਇਕਲੌਤੇ ਯਾਤਰੀ ਸਨ। ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਤਜ਼ਰਬੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸ਼ੌਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਂਭਣ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣਾਇਆ।