ਵਿਸ਼ਵ ਬਾਇਸਾਈਕਲ ਦਿਵਸ : ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਦਿਲਚਸਪ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਦੋ ਪਹੀਆਂ (ਬਾਇਸਾਈਕਲ) ਦੀ ਕਹਾਣੀ

-ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਸਿਆਲਾ-

ਔਕਲੈਂਡ, 2 ਜੂਨ 2025:-ਸਾਈਕਲ ਜਾਂ ਬਾਇਸਾਈਕਲ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਦਿਲਚਸਪ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਇਸ ਸਾਧਨ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਆਵਾਜਾਈ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਸਿਹਤ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਓ, ਇਸਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਪੌੜੀਆਂ ’ਤੇ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ।
ਡਰੈਸਿਅਨ (Draisine) ਜਾਂ ਲਾਫਮਾਸ਼ੀਨ (Laufmaschine) - 1817: ਸਾਈਕਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਜਾਣਿਆ-ਪਛਾਣਿਆ ਆਕਾਰ ਜਰਮਨ ਖੋਜੀ ਕਾਰਲ ਵਾਨ ਡਰੈਸ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ ਡਰੈਸਿਅਨ ਜਾਂ ਲਾਫਮਸ਼ੀਨ (ਦੌੜਨ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੈਡਲ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਚਾਲਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਧੱਕਾ ਦੇ ਕੇ ਇਸਨੂੰ ਚਲਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਲੱਕੜ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਣਾ ਸੀ। 12 ਜੂਨ 1817 ਨੂੰ, ਇੱਕ ਜਰਮਨ ਖੋਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ‘ਡੈਂਡੀ ਘੋੜੇ’ ’ਤੇ ਮੈਨਹਾਈਮ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ ਲਗਾਇਆ ਸੀ।

ਵੈਲੋਸੀਪੀਡ (Velocipede) ਜਾਂ ਬੋਨ-ਸ਼ੇਕਰ (Bone-Shaker) - 1860 ਦਾ ਦਹਾਕਾ:-1860 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਖੋਜੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੀਅਰੇ ਮਿਸ਼ੌਕਸ ਅਤੇ ਪੀਅਰੇ ਲਾਲਮੈਂਟ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਨੇ ਅਗਲੇ ਪਹੀਏ ’ਤੇ ਪੈਡਲ ਜੋੜ ਕੇ ਡਰੈਸਿਅਨ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਸਨੂੰ ਵੈਲੋਸੀਪੀਡ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਇਸਦੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਫਰੇਮ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਪਹੀਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਰਬੜ ਦੀ ਟਾਇਰਿੰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਕਾਰਨ ਇਹ ਬਹੁਤ ਝਟਕੇ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਬੋਨ-ਸ਼ੇਕਰ (ਹੱਡੀਆਂ ਹਿਲਾਊ) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਹਾਈ-ਵ੍ਹੀਲ (High-Wheel) ਜਾਂ ਪੈਨੀ-ਫਾਰਥਿੰਗ (Penny-Farthing) - 1870 ਦਾ ਦਹਾਕਾ-1870 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਪੈਨੀ-ਫਾਰਥਿੰਗ ਜਾਂ ਹਾਈ-ਵ੍ਹੀਲ ਸਾਈਕਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ। ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਅਗਲਾ ਪਹੀਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਪਿਛਲਾ ਪਹੀਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਵੱਡਾ ਪਹੀਆ ਇਸਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਅਸਥਿਰ ਅਤੇ ਖਤਰਨਾਕ ਵੀ ਸੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬ੍ਰੇਕ ਲਗਾਉਣ ਜਾਂ ਉਤਰਨ ਵੇਲੇ।
ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਾਈਕਲ (Safety Bicycle) - 1880 ਦੇ ਦਹਾਕੇ-ਸੰਨ 1880 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੇ ਸਾਈਕਲ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਆਕਾਰ ਦੇ ਪਹੀਏ, ਇੱਕ ਚੇਨ ਡਰਾਈਵ ਸਿਸਟਮ ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਪਹੀਏ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਸਥਿਰ ਫਰੇਮ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਜੌਹਨ ਕੇਂਪ ਸਟਾਰਲੇ ਦਾ 1885 ਦਾ ‘ਰੋਵਰ’ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਾਈਕਲ ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਣ ਸੀ। ਇਸ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਨੇ ਸਾਈਕਲ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਪਹੁੰਚਯੋਗ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਣਾਇਆ।
ਨਿਊਮੈਟਿਕ ਟਾਇਰ (Pneumatic tires) -1888-ਸੰਨ 1888 ਵਿੱਚ, ਜੌਹਨ ਬੌਇਡ ਡਨਲੌਪ ਨੇ ਨਿਊਮੈਟਿਕ (ਹਵਾ ਨਾਲ ਭਰੇ) ਟਾਇਰ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢੀ। ਇਸ ਕਾਢ ਨੇ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੁਧਾਰਿਆ, ਇਸਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਝਟਕਿਆਂ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹੋਰ ਵਧ ਗਈ।

ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਈਕਲ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ (Modern Bicycle and Evolution) - 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਅੱਜ ਤੱਕ: 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਸਾਈਕਲ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸੁਧਾਰ ਹੋਏ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੀਅਰ ਸਿਸਟਮ (ਡੈਰੇਲੀਅਰ), ਬਿਹਤਰ ਬ੍ਰੇਕ, ਹਲਕੇ ਫਰੇਮ ਸਮੱਗਰੀ (ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ, ਕਾਰਬਨ ਫਾਈਬਰ), ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਾਈਕਲ (ਮਾਉਂਟੇਨ ਬਾਈਕ, ਰੋਡ ਬਾਈਕ, ਫੋਲਡਿੰਗ ਬਾਈਕ, ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਬਾਈਕ)। ਸਾਈਕਲ ਨੇ ਆਵਾਜਾਈ, ਖੇਡਾਂ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਗ?ਹਾ ਪੱਕੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ।
ਸਾਈਕਲ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਮਨੁੱਖੀ ਨਵੀਨਤਾ ਅਤੇ ਸਾਦਗੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ਜੋ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਦਲਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦਾ ਮੂਲ ਉਦੇਸ਼ - ਆਜ਼ਾਦੀ, ਪਹੁੰਚਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ - ਅੱਜ ਵੀ ਉਹੀ ਹੈ।
ਸਿਹਤ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ:-ਇਹ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਏਰੋਬਿਕ ਕਸਰਤ ਹੈ ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਭਾਰ ਘਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੋਟਾਪੇ, ਸ਼ੂਗਰ ਵਰਗੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਦਿਲ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਬਹੁਤ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੈ, ਖੂਨ ਸੰਚਾਰ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਦਾ ਹੈ। ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੂਡ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਨੀਂਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਕੈਂਸਰ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਛਾਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤੜੀਆਂ ਦੇ ਕੈਂਸਰ) ਦੇ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਵਾਤਾਵਰਣ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ:-ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ-ਰਹਿਤ ਆਵਾਜਾਈ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ, ਜੋ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਰਬਨ ਫੁੱਟਪ੍ਰਿੰਟ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ 100 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਈਕਲ ਵੇਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ
ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਈਕਲ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਆਵਾਜਾਈ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸੰਸਕਰਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਮੁਲਕ ਜਿੱਥੇ ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ: ਹਾਲੈਂਡ (ਨੀਦਰਲੈਂਡ) – ਸਾਈਕਲਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਲੋਕ ਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵਧ ਸਾਈਕਲਾਂ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਡੈਨਮਾਰਕ – ਕੋਪਨਹੇਗਨ ਵਿੱਚ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਹੈ! ਚੀਨ – ਚੀਨ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਸਾਈਕਲਾਂ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਲਗਭਗ 450-500 ਮਿਲੀਅਨ। ਜਰਮਨੀ – ਬਰਲਿਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਈਕਲ-ਪਥ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਕੋਲੰਬੀਆ – ਬੋਗੋਟਾ ਵਿੱਚ ਸਾਈਕਲ ਦਿਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਦੈਣਿਕ ਆਵਾਜਾਈ ਲਈ ਸਾਈਕਲ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਉਤੇ ਸਾਈਕਲ ਲੇਨ ਵੀ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਈਕਲ ਚਾਲਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਆਪਣਾ ਸਫਰ ਤੈਅ ਕਰ ਸਕਣ।