ਭੁੱਲਾ ਵਿੱਸਰਿਆ ਅਸਥਾਨ- ‘ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੀਰਤਨ ਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ, ਅਲੀ ਬੇਗ’ (ਆਜ਼ਾਦ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ)
-ਕਿਆਸ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੈ ਕਿਵੇਂ ਛੱਡਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਇਹ ਅਸਥਾਨ?
-ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਸਿਆਲਾ-
ਔਕਲੈਂਡ, 23 ਅਕਤੂਬਰ 2025-1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਕਿਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਹੋਏ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਕਿੱਦਾਂ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਉਣਾ ਪਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਆਸ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੈ। ਆਏ ਜਾਣੀਏ ਇਕ ਐਸੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਬਾਰੇ..
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੀਰਤਨ ਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਭਿੰਬਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅਲੀ ਬੇਗ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿੱਖ ਅਸਥਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਉੱਪਰੀ ਜੇਹਲਮ ਨਹਿਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ‘ਕੀਰਤਨ ਗੜ੍ਹ’ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਇਤਿਹਾਸ: ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੀਰਤਨ ਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਲਗਭਗ 350 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਇਸਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਲਗਭਗ 1901 ਜਾਂ 1940 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਸਹੀ ਤਾਰੀਖ ਬਾਰੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ, ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਹੈ ਕਿ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਹ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਕੇਂਦਰ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਇੱਥੇ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਰਿਆਸਤ ਸੀ। ਡੋਗਰਾ ਖਾਨਦਾਨ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਰਿਆਸਤ 75 ਲੱਖ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਰੁਪਏ ਦੇ ਵਿਚ ਖਰੀਦੀ ਸੀ। 1901 ਦੇ ਵਿਚ ਇਹ ਰਿਆਸਤ ਮੀਰਪੁਰ ਰਿਆਸਤ ਕਹਾਉਣ ਲੱਗੀ। ਇਹ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਕਿ 1901 ਦੇ ਵਿਚ ਇਥੇ ਸ. ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ।
ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਅਧਿਆਏ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਵਾਪਰਿਆ। ਵੰਡ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੀਰਪੁਰ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 5000 ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਅਲੀ ਬੇਗ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਿਆਨਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਹ ਅਸਥਾਨ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀਰਾਨ ਪਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਹੁਣ ਖਸਤਾ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਵੰਡ ਦੇ ਦੁਖਦਾਈ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਜਿਉਂਦੀ ਜਾਗਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਹੈ।
ਖਾਲਸਾ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ: ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ‘ਖਾਲਸਾ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ’ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਰਸੀ, ਉਰਦੂ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਮੇਤ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਇਮਾਰਤ: ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੀਰਤਨ ਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਧੀਆ ਮਟੀਰੀਅਲ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਖੇਤਰ ਦੀ ਮੁੱਖ ਖਿੱਚ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰੇ ਖਾਸ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੁੱਖ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਜਿੱਥੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਲੰਗਰ ਹਾਲ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਣਗਹਿਲੀ ਕਾਰਨ ਇਮਾਰਤ ਹੁਣ ਡਿੱਗਣ ਦੀ ਕਗਾਰ ’ਤੇ ਹੈ। ਇਥੇ ਕਿਸੇ ਵੇੇਲੇ 30-40 ਕਮਰੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪੰਜ-ਪੰਜ ਪਿੱਲਰਾਂ ਦੀ ਦੀ ਦਿੱਖ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਤੈਅ ਖਾਨਾ ਵੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਟਾਈਲਾਂ ਵੀ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ। ਚਾਨਣੀ ਵਾਸਤੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਕੜੇ ਵੀ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। 20 ਏਕੜ ਦੇ ਕਰੀਬ ਇਸਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦਸਦੇ ਹਨ।
ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ:
1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੰਦ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲਾ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਇਮਾਰਤ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨੁਕਸਾਨੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਸਿੱਖ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਇਸ ਅਨਮੋਲ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਕਈ ਯਾਤਰੀ ਅਤੇ ਖੋਜਕਰਤਾ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਲੋੜ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੀਰਤਨ ਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ, ਅਲੀ ਬੇਗ, ਅੱਜ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਲੰਮੇ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੰਡ ਦੇ ਦਰਦ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀ ਵੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਟਾਇਲਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਮਾਨ ਲੋਕ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਏ ਹਨ। ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਗ ਜਗ੍ਹਾ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਰੰਗੇ ਗੁੰਬਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਜਾਈ ਹੋਈ ਹੈ, ਪਰ ਇਕ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਕਦਰੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਿਸੀ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਤੌਰ ਉਤੇ ਵੀ ਸਾਂਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਡੋਗਰਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸੀ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਹਿਮ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਆਧਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਸੰਧੀ (Treaty of Amritsar) ਸੀ।
ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ: ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਮਾਂਡਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੂੰ 1822 ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਜੰਮੂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਲੱਦਾਖ ਅਤੇ ਬਾਲਟਿਸਤਾਨ ਵਰਗੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਵਧਾਇਆ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਗਠਜੋੜ: ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ (1845-46) ਦੌਰਾਨ, ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਵਿਚੋਲਾ ਬਣਿਆ।
ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ: ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸੰਧੀ (Treaty of Lahore) ਤਹਿਤ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਮੇਤ ਕੁਝ ਇਲਾਕੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੇ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁਦ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਹ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।
ਮੁੱਖ ਸੰਧੀ: ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਸੰਧੀ (1846)
ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮੁੱਖ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਸੰਧੀ ਹੈ, ਜਿਸ ’ਤੇ 16 ਮਾਰਚ 1846 ਨੂੰ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਮੁੱਖ ਵਿਵਸਥਾ: ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 75 ਲੱਖ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਰੁਪਏ ਦੇ ਭੁਗਤਾਨ ਬਦਲੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਸਮੇਤ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੇ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਨਦੀ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪਹਾੜੀ ਜਾਂ ਪਰਬਤੀ ਇਲਾਕਾ ਸਦਾ ਲਈ ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁਰਸ਼ ਵਾਰਸਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ।
ਨਤੀਜਾ: ਇਸ ਸੰਧੀ ਨੇ ਜੰਮੂ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਲੱਦਾਖ ਅਤੇ ਬਾਲਟਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਿਆਸਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਡੋਗਰਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਨੇ 1947 ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ।