ਅੱਜ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਦਿਵਸ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਉਮਰ ਭਰ ਦੇ ਅਨਿੱਖੜ ਸਾਥੀ
ਧੰਨ-ਧੰਨ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ
-ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਸਿਆਲਾ-
ਔਕਲੈਂਡ, 28 ਨਵੰਬਰ 2025-ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਹ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਸਦਾ ਲਈ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਉਮਰ ਭਰ ਦੇ ਸਾਥੀ ਰਹੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਬਾਬ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ।
ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਮੁੱਢਲਾ ਸਬੰਧ:
ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 1459 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ, ਰਾਇ ਭੋਇ ਦੀ ਤਲਵੰਡੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਮਿਰਾਸੀ ਮੁਸਲਿਮ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਭਾਈ ਬਦਰਾ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਲੱਖੋ ਜੀ ਸੀ। ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਦਸ ਸਾਲ ਵੱਡੇ ਸਨ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਇਕੱਠੇ ਪਲੇ-ਵਧੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਭਰ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਸਬੰਧ ਸੀ। ਇਹ ਸਬੰਧ ਕੇਵਲ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਰੂਹਾਨੀ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦਾ ਸੀ।
ਰਬਾਬੀ ਸਾਥੀ: ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਇੱਕ ਮਾਹਰ ਰਬਾਬੀ ਸਨ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀਆਂ ਚਾਰੇ ਉਦਾਸੀਆਂ (ਲੰਬੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ) ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਸ਼ਬਦ ਉਚਾਰਦੇ, ਤਾਂ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਆਪਣੀ ਰਬਾਬ ਨਾਲ ਉਸ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਸੁਰ ਅਤੇ ਤਾਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤਮਈ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਸਵਾਲ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ: ਜਨਮ-ਸਾਖੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਸੰਸਾਰਕ ਸ਼ੰਕੇ ਅਤੇ ਭੁੱਖ-ਪਿਆਸ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸ਼ੰਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਉੱਤਰ ਸਿੱਖ ਫਲਸਫੇ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਮਰਦਾਨਾ ਨਾਮ: ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ‘ਦਾਨਾ’ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਬੱਚੇ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਦਿਓ ਤਾਂ ਇਹ ਮਰੇਗਾ ਨਹੀਂ, ਇਸ ’ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਰਦਾਨਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ’ਨਾ ਮਰਨ ਵਾਲਾ’ (ਮਰ-ਦਾ-ਨਾ)।
ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ 19 ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰੋ ਕੇ ਗਾਉਣ ਦਾ ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਰਫ ਹਾਸਲ ਹੈ, ਓਥੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕੀਰਤਨੀਏ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਣ-ਸਤਿਕਾਰ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਸਗੋਂ ਉਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪੀੜੀਆਂ ਤੱਕ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਈ ਸੱਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਬਲਵੰਡ ਜੀ ਰਬਾਬੀ ਵੀ ਇਸੇ ਹੀ ਖਾਨਦਾਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਦੇ ਸੰਵਾਦ ਦਾ ਕਈ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਈ ਸਾਖੀਆਂ ਵੀ ਸੁਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਰਵਣ ਕਰਕੇ ਸਮੁੱਚੀ ਲੋਕਾਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਡਭਾਗਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਉਣ ਦਾ ਮਾਣ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੁਖਾਰਬਿੰਦ ਤੋਂ ਸੁਣਨ ਦਾ ਅਲੌਕਿਕ ਸੁਭਾਗ ਵੀ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੀ ਰਬਾਬ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵੀ ਸਿੱਖ ਕੀਰਤਨ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਸੰਗੀਤ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਉਨਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨ ਦੇਣ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਵੇਗਾ।
ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਨਾਂਅ ਬੀਬੀ ਰੱਖੀ (ਅੱਲਾ ਰੱਖੀ) ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਲੜਕੇ ਸਜਾਦਾ ਅਤੇ ਰਜਾਦਾ ਸਨ ਅਤੇ ਇਕ ਲੜਕੀ ਕਾਕੋ ਜਾਂ ਕਾਕੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਟੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਕ ਵਪਾਰੀ ਨੇ ਆਰਥਿਕ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਹ ਕਾਰਜ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਵੀ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੰਝ ਵਿਚ ਬਟਾਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰਾਗ ਮਾਲਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਹਣਾ ਰੰਗ ਬੰਨਿ੍ਹਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਰਬਾਬ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ: ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਨਵੰਬਰ 1534 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 75 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਬਹੁਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸੇ ਸਨ।
ਨੋਟ: ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਜਨਮ-ਸਾਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਬਗਦਾਦ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਥਾਂ ’ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਉਦਾਸੀਆਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ।
ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ: ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਤਿਮ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਖੁਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਸਹਿਤ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤਾ (ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਰੀਤ ਅਨੁਸਾਰ ਦਫ਼ਨਾਇਆ)। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦਾ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਘਰ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ।
ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ, ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕ ਭਗਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਜਿਊਂਦੀ-ਜਾਗਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।