ਕਮਾਲ ਦੇ ਲੋਕ-ਕਮਾਲ ਦੀਆਂ ਖੋਜ਼ਾਂ :ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਰਾਖੇ ਇਮਿਊਨ ਸੈੱਲ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਨਾਂਅ ਹੋਇਆ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ
(Discovery of Immune Cells: The Body’s Internal Guardians)
-ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਸਿਆਲਾ-
ਔਕਲੈਂਡ, 10 ਅਕਤੂਬਰ 2025-ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਤੰਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅੱਜ ਵੀ ਖੋਜ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੰਤਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ’ਇਮਿਊਨ ਸਿਸਟਮ’ (Immune System) ਜਾਂ ‘ਰੋਗਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ’। ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਉਹ ਅੰਦਰੂਨੀ ਫੌਜ ਹੈ ਜੋ ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਵਾਇਰਸ, ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕੈਂਸਰ ਵਰਗੀਆਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਫੌਜ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਹੀ ਇਮਿਊਨ ਸੈੱਲ (Immune Cells) ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਦਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਇਲਾਜ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਇਮਿਊਨ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੋਈ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖੋਜਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਹੈ: ਟੀ ਸੈੱਲ (T-Cells) ਅਤੇ ਬੀ ਸੈੱਲ (B-Cells) ਦੀ ਖੋਜ 1960 ਵਿਚ ਹੋਈ। ਇਸ ਖੋਜ ਨੂੰ ਇਮਿਊਨੋਲੋਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਡਾਕਟਰ ਜੈਕਸ ਮਿਲਰ (Jacques Miller) ਅਤੇ ਡਾ. ਗ੍ਰਾਹਮ ਮਿਚਲ (Graham Mitchell) ਵਰਗੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲਿਮਫੋਸਾਈਟਸ (lymphocytes) ਨਾਮਕ ਚਿੱਟੇ ਖੂਨ ਦੇ ਸੈੱਲ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਟੀ ਸੈੱਲ (ਥਾਈਮਸ ਗ੍ਰੰਥੀ ਤੋਂ) ਅਤੇ ਬੀ ਸੈੱਲ (ਬੋਨ ਮੈਰੋ ਤੋਂ)।
B-Cells ਐਂਟੀਬਾਡੀਜ਼ (Antibodies) ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਖਾਸ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕੀਟਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। T-Cells ਦੂਜੇ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਲਈ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਕਰਮਿਤ (Infected) ਜਾਂ ਕੈਂਸਰ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਮਾਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਖੋਜ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਟੀਕਿਆਂ (Vaccines) ਅਤੇ ਅੰਗ ਟਰਾਂਸਪਲਾਂਟ (Organ Transplants) ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।
ਡੈਂਡਰਾਈਟਿਕ ਸੈੱਲ (Dendritic Cells) ਦੀ ਖੋਜ (1970): ਡਾ. ਰਾਲਫ਼ ਐੱਮ. ਸਟਾਈਨਮੈਨ (Ralph M. Steinman) ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ’ਇਮਿਊਨ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਸੰਤਰੀ’ (Sentinels of the Immune System) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਕੇ ਲਾਗ (Infection) ਜਾਂ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨੂੰ ਸਕੈਨ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ T-Cells ਅਤੇ B-Cells ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੋਜ ਨੇ ਕੈਂਸਰ ਇਮਿਊਨੋਥੈਰੇਪੀ (Immunotherapy) ਲਈ ਰਾਹ ਖੋਲ੍ਹਿਆ।
ਰੈਗੂਲੇਟਰੀ ਟੀ ਸੈੱਲ (Regulatory “-3ells) ਦੀ ਖੋਜ (1990):
ਸ਼ਿਮੋਨ ਸਾਕਾਗੁਚੀ (Shimon Sakaguchi) ਨੇ ਰੈਗੂਲੇਟਰੀ ਟੀ ਸੈੱਲ (“reg) ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਇਮਿਊਨ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ’ਸ਼ਾਂਤੀ ਰੱਖਿਅਕ’ (Peacekeepers) ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਇਮਿਊਨ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਸੈੱਲਾਂ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੋਜ ਨੇ ਆਟੋਇਮਿਊਨ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (1utoimmune 4iseases) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਾਇਬਟੀਜ਼ ਅਤੇ ਮਲਟੀਪਲ ਸਕਲੇਰੋਸਿਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੋਜਾਂ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਂਸਰ ਵਰਗੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਇਮਿਊਨੋਥੈਰੇਪੀ ਵਰਗੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਇਮਿਊਨ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਇਮਿਊਨ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ?
ਇਮਿਊਨ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੈਗੂਲੇਟਰੀ ਟੀ ਸੈੱਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ 2025 ਦਾ ਫਿਜ਼ੀਓਲੋਜੀ ਜਾਂ ਮੈਡੀਸਨ ਵਿੱਚ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ?
2025 ਦਾ ਫਿਜ਼ੀਓਲੋਜੀ ਜਾਂ ਮੈਡੀਸਨ ਵਿੱਚ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮੈਰੀ ਈ. ਬਰੰਕੋ (ਅਮਰੀਕਾ), ਫਰੈੱਡ ਰੈਮਸਡੈੱਲ (ਅਮਰੀਕਾ), ਅਤੇ ਸ਼ਿਮੋਨ ਸਾਕਾਗੁਚੀ (ਜਾਪਾਨ) ਨੂੰ ਪੈਰੀਫੇਰਲ ਇਮਿਊਨ ਟੌਲਰੈਂਸ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖੋਜਾਂ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੀ ਖੋਜਿਆ?
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੇ ਰੈਗੂਲੇਟਰੀ ਟੀ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਇਮਿਊਨ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ਜਾਂ ਰੋਧਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੈੱਲ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ:
ਆਟੋਇਮਿਊਨਿਟੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ: ਇਹ ਇਮਿਊਨ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਅੰਗਾਂ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਆਟੋਇਮਿਊਨ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਟਾਈਪ 1 ਸ਼ੂਗਰ ਅਤੇ ਗਠੀਏ) ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ।
ਪੈਰੀਫੇਰਲ ਇਮਿਊਨ ਟੌਲਰੈਂਸ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਨੇ ਇਮਿਊਨ ਕੰਟਰੋਲ ਦਾ ਇੱਕ ਸੈਕੰਡਰੀ, ਪੈਰੀਫੇਰਲ ਤੰਤਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜੋ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਮੁੱਖ ਯੋਗਦਾਨ
ਸ਼ਿਮੋਨ ਸਾਕਾਗੁਚੀ ਨੇ 1995 ਵਿੱਚ ਮੁੱਢਲੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਟੀ ਸੈੱਲ ਦੇ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜੋ ਇਮਿਊਨ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਦਬਾਉਂਦੇ ਹਨ—ਇਹ ਹੀ ਰੈਗੂਲੇਟਰੀ ਟੀ ਸੈੱਲ ਸਨ।
ਮੈਰੀ ਬਰੰਕੋ ਅਤੇ ਫਰੈੱਡ ਰੈਮਸਡੈੱਲ ਨੇ 2001 ਵਿੱਚ FoxpC ਜੀਨ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਚੂਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਆਟੋਇਮਿਊਨ ਬਿਮਾਰੀ (ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ IPEX ਸਿੰਡਰੋਮ) ਦਾ ਜੈਨੇਟਿਕ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਇਹ ਜੀਨ ਇਮਿਊਨ ਨਿਯੰਤਰਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਸਾਕਾਗੁਚੀ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਖੋਜਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ, ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ FoxpC ਜੀਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੈਗੂਲੇਟਰੀ ਟੀ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲੱਭੇ ਸਨ।
ਮਹੱਤਵ
ਇਹ ਖੋਜ ਆਧੁਨਿਕ ਇਮਯੂਨੋਲੋਜੀ ਲਈ ਨਿਰਣਾਇਕ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੰਭਾਵੀ ਡਾਕਟਰੀ ਇਲਾਜਾਂ ਲਈ ਨਵੇਂ ਰਾਹ ਖੋਲ੍ਹੇ ਹਨ।