‘‘ਇਹ ਦੀਵਾਰਾਂ ਵੇਖ ਕੇ ਕੁਛ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ, ਕੀ ਕਰਾਂ ਦਿਲ ਬਦੋ-ਬਦੀ ਰੋਣ ਲਗ ਜਾਂਦਾ’’


ਬੇਗਮ ਜ਼ੈਨਾ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ

ਮਮਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਰ ਦੀ ਇਕ ਅਮਰ ਦਾਸਤਾਨ

ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਸਿਆਲਾ-

ਔਕਲੈਂਡ, 26 ਦਸੰਬਰ 2025: -ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ, ਸਿਦਕ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਮਿਸਾਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਕਿਰਦਾਰ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀ ਸ਼ਮ੍ਹਾਂ ਜਗਾਈ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਨਾਂ ਹੈ ਬੇਗਮ ਜ਼ੈਨਾ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਬੇਗਮ ਜਨਾਬ ਜਾਂ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਬੇਗਮ ਵਜੋਂ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ)।
ਬੇਗਮ ਜ਼ੈਨਾ, ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੈਰਾਂ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ—ਬਾਬਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਜੀ—ਨੂੰ ਨੀਹਾਂ ਵਿੱਚ ਚਿਣਨ ਦਾ ਫ਼ਤਵਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮਮਤਾ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀ ਪੁਕਾਰ:
ਜਦੋਂ ਸੱਤ ਅਤੇ ਨੌਂ ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਮਾਸੂਮ ਜਿੰਦਾਂ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਦੇ ਤੇਜ ਅਤੇ ਨਿਡਰਤਾ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬੇਗਮ ਜ਼ੈਨਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਦੋ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਰੂਹ ਕੰਬ ਗਈ।
ਇੱਕ ਮਾਂ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਉਸਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਾੜੇ ਕੱਢੇ ਅਤੇ ਤਰਲੇ ਕੀਤੇ ਕਿ ਇਹ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚੇ ਬੇਗੁਨਾਹ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਖ਼ੌਫ਼ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਇੱਕ ਨਾ ਸੁਣੀ। ਬੇਗਮ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ‘‘ਜੇ ਤੂੰ ਇਹਨਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਮਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਦੇਵਾਂਗੀ।’’
ਜ਼ਮੀਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼: ‘ਹਾਅ ਦਾ ਨਾਅਰਾ’
ਬੇਗਮ ਜ਼ੈਨਾ ਦੀ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨਵਾਬ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰੇ ਗਏ "ਹਾ ਦੇ ਨਾਅਰੇ" ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਭਰੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਉੱਥੇ ਬੇਗਮ ਨੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਕੇ ਇਸ ਅਨਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਇਹ ਦਾਸਤਾਨ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਕੋਈ ਜਾਤ ਜਾਂ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਹਰ ਦੀਵਾਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਬੇਗਮ ਦਾ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਤਿਆਗ
ਸਿੱਖ ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੇਗਮ ਜ਼ੈਨਾ ਇੰਨੀ ਦੁਖੀ ਹੋਈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ। ਕਈ ਵੇਰਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਫਿਟਕਾਰਾਂ ਪਾਈਆਂ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘‘ਇਹ ਸ਼ਹਾਦਤ ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇਗੀ।’’  ਉਸਦੀ ਇਹ ਪੇਸ਼ੀਨਗੋਈ ਸੱਚ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਖੜਕਾ ਦਿੱਤੀ।
ਬੇਗਮ ਜ਼ੈਨਾ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਸਿਰਫ਼ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਹੱਕ ਅਤੇ ਸੱਚ ਦੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਨਾ ਹੀ ਅਸਲ ਧਰਮ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਜਦੋਂ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਜ਼ਿਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਔਖੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ-ਘਰ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦਿਖਾਈ। ਬੇਗਮ ਜ਼ੈਨਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਗਵਾਹ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਔਰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।
ਨੂਰੇ ਮਾਹੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਅਤੇ ਬੇਗਮ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ
ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਰਾਏਕੋਟ ਵਿਖੇ ਰਾਏ ਕੱਲਾ ਕੋਲ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਤਾਂ ਨੂਰੇ ਮਾਹੀ ਨੇ ਸਰਹੰਦ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਾਈ। ਨੂਰੇ ਮਾਹੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਭਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਰਦਨਾਕ ਘਟਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਬੇਗਮ ਜੈਨਬ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਣ ਪੂਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਮਹਿਲ ਦੀ ਛੱਤ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਮਹਿਲ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਬੇਗਮ ਦਮ ਤੋੜ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਚਨ
ਨੂਰੇ ਮਾਹੀ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਅੱਖ ਨਮ ਸੀ। ਸਰਬੰਸ ਦਾਨੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬੜੇ ਅੰਤਰ-ਧਿਆਨ ਹੋ ਕੇ ਫ਼ਰਮਾਇਆ: ‘‘ਮਾਵਾਂ ਮਾਵਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਸ਼ੇਰਨੀ ਔਰਤ ਨੇ ਇਸਤਰੀ ਜਾਤ ਦੀ ਲਾਜ ਰੱਖ ਲਈ ਹੈ। ਧੰਨ ਹੈ ਜੈਨਬ ਬੇਗਮ, ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਸਾ ਦੇਵੇ, ਉਹ ਜੀਵਨ-ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।’’
ਇਸ ਲਾਸਾਨੀ  ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਸਭ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਚੋਂ ਇਹੀ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ
‘‘ਇਹ ਦੀਵਾਰਾਂ ਵੇਖ ਕੇ ਕੁਛ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ,
 ਕੀ ਕਰਾਂ ਦਿਲ ਬਦੋ-ਬਦੀ ਰੋਣ ਲਗ ਜਾਂਦਾ’’

Follow Babushahi Network Channel on WhatsApp