ਕਬਜ਼ਾ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ: ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦਾ ਮੋਢੀ ਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਅੰਤ
ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦਾ ਮੋਢੀ ‘ਰੌਬਰਟ ਕਲਾਈਵ’
-ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਸਿਆਲਾ-
ਔਕਲੈਂਡ, 22 ਨਵੰਬਰ 2025- ਇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਦਰੁੱਸਤ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨਾਲੋਂ, ਕਬਜ਼ੇ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੀਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੈ।’ (ਬਰਟਰੈਂਡ ਰਸਲ)
ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ (22 ਨਵੰਬਰ 1774) ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਿ੍ਰਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦਾ ਮੋਢੀ ‘ਰੌਬਰਟ ਕਲਾਈਵ’ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਫ਼ਰ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਵਿਖੇ ਦੁਖਦਾਈ ਅੰਤ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਤੁਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਰੌਬਰਟ ਕਲਾਈਵ ਦਾ ਜਨਮ 1725 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਫੌਜੀ ਅਫਸਰ ਤੋਂ ਬੰਗਾਲ ਦਾ ਗਵਰਨਰ:
ਕਲਾਈਵ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕਰੀਅਰ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ 1757 ਵਿੱਚ ਪਲਾਸੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਨਵਾਬ ਸਿਰਾਜ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਤਾਕਤ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ।
ਦੀਵਾਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੁਧਾਰ
ਕਲਾਈਵ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਦੀਵਾਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ।
-
ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਦੀਵਾਨੀ (1765): ਕਲਾਈਵ ਨੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ II ਤੋਂ ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਲਈ ਦੀਵਾਨੀ (ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਮਾਲਕੀ ਮਿਲ ਗਈ।
-
ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਸੁਧਾਰ: ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਗਵਰਨਰਸ਼ਿਪ (1765–1767) ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੇ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਲੈਣ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਪੰਜਾਬ, ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਭਵਿੱਖ ਨਾਲ ਸਬੰਧ
ਭਾਵੇਂ ਰੌਬਰਟ ਕਲਾਈਵ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬੰਗਾਲ) ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੇ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਫੈਲਾਅ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ।
-
ਪੰਜਾਬ: ਕਲਾਈਵ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਖੇਤਰ, ਯਾਨੀ ਪੰਜਾਬ, ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਉਂਜ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਸੀ।
-
ਸਿੱਖ: ਉਸਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਦੂਰਗਾਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਕਰਕੇ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਇਆ।
-
ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ: ਕਲਾਈਵ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੰਮਾਂ ਨੇ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ।
ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮੇ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਅੰਤ:
ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਲਾਈਵ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਕਮਾਏ ਵਿਸ਼ਾਲ ਧਨ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਸਿਆਸੀ ਹਮਲਿਆਂ, ਨਾਲ ਹੀ ਲੰਬੀ ਬਿਮਾਰੀ (ਗੰਭੀਰ ਉਦਾਸੀ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਦਰਦ) ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿਗੜ ਗਈ। ਰੌਬਰਟ ਕਲਾਈਵ ਦੀ ਮੌਤ 22 ਨਵੰਬਰ 1774 ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਰੀ ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਦਰਦ ਕਾਰਨ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।
ਨੈਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ: ਰੌਬਰਟ ਕਲਾਈਵ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਇਹ ਨੈਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਦੌਲਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜਾਂ ਸਥਾਈ ਖੁਸ਼ੀ ਲਿਆਵੇ। ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਬਾਹਰੀ ਸਫਲਤਾ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੁੱਖ ਸੰਪਰਕ:
ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੂਰਤ, ਮਦਰਾਸ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਵਰਗੇ ਤੱਟਵਰਤੀ ਖੇਤਰਾਂ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਾਖਲਾ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਵਿਕਾਸ ਸੀ।
ਪਰ, ਉਹ ਮੁੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸਨੇ ਕੰਪਨੀ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚਕਾਰ ਪਹਿਲਾ ਅਹਿਮ ਕੂਟਨੀਤਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਪਰਕ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਹੈ:
-
ਅਧਿਕਾਰੀ: ਚਾਰਲਸ ਥੀਓਫਿਲਸ ਮੈਟਕਾਫ
-
ਪਿਛੋਕੜ: ਉਹ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਏਜੰਟ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸੀ।
-
ਘਟਨਾ: ਸਾਲ 1808-1809 ਵਿੱਚ, ਮੈਟਕਾਫ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਲਾਰਡ ਮਿੰਟੋ ਦੁਆਰਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
-
ਨਤੀਜਾ: ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਸੰਧੀ 1809 ਹੋਈ। ਇਸ ਸੰਧੀ ਨੇ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਰਹੱਦ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ।
ਇਸ ਲਈ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਵਪਾਰਕ ਚੌਕੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਨਹੀਂ ਗਏ ਸਨ, ਚਾਰਲਸ ਮੈਟਕਾਫ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਦਾਅ ਵਾਲੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਮਿਸ਼ਨ ਲਈ ਭੇਜੇ ਗਏ ਪਹਿਲੇ ਮੁੱਖ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ।
-
-ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਸਿਆਲਾ-, writer
hsbasiala25@gmail.com
Disclaimer : The opinions expressed within this article are the personal opinions of the writer/author. The facts and opinions appearing in the article do not reflect the views of Babushahi.com or Tirchhi Nazar Media. Babushahi.com or Tirchhi Nazar Media does not assume any responsibility or liability for the same.